Categorie archieven: Duiken

In deze categorie zijn alle artikelen te vinden die te maken hebben met duiken

Duiken in Noord-Sulawesi

Sulawesi is één van de vijf grote ‘continent’ eilanden waar Indonesië onder andere uit bestaat. Het ligt ruwweg tussen Kalimantan (het voormalige Borneo) en de Molukken. Het heeft 4 provincies te weten: Zuid, Zuid-Oost, Centraal en Noord- Sulawesi. Dankzij de grillige vorm van Sulawesi, is er meer kustlijn dan welk ander Indonesisch eiland. Ook is geen enkel deel meer dan 90 kilometer verwijderd van de zee. Dit zorgt er voor dat je prima kunt duiken in Noord-Sulawesi.

Roel Jong
Roel Jong

SnorkelenDuiken.nl sprak met Roel Jong, die samen zijn vrouw Juud, eigenaar en manager is van Lumbalumba Resort, gelegen op op ongeveer een uur rijden vanaf Manado (Noord-Sulawesi). Roel woont al 28 jaar op het eiland en duikt al sinds 1986.

Dag Roel, kun je wat vertellen over het Lumbalumba Resort?

Lumbalumba Resort is een klein en gezellig duik- en snorkelresort in Manado . Het ligt in het hart van de wereldberoemde Koraal Driehoek. Met niet meer dan zes geriefelijke chalets (9 kamers), bieden we een ontspannen en flexibele atmosfeer met volle aandacht voor de persoonlijke wensen van onze gasten. Onze filosofie is eenvoudig. We kunnen alleen overleven als de gasten tevreden zijn. Daarom hebben we ervoor gekozen om klein te zijn. Alleen op die manier kunnen we de extra persoonlijke service geven waar men naar op zoek is.

Lumbalumba Resort
Lumbalumba Resort

We zijn ook een compleet resort met een prachtig “infinity” zwembad, eigen restaurant en bar. Het geheel is gesitueerd in een 3 hectare prachtig onderhouden botanische tuin. Het ligt op een heuvel en om bij je kamer te komen moet je wel wat trappen op. Dat is de prijs die je betaald voor één van de mooiste uitzichten die je in Manado kun vinden!

“Voor ons bent u niet zomaar een toerist. Voor u zijn we niet zomaar een duikresort.”

Wat vind jij het leukste aan snorkelen en duiken?

Ik vind zelf het leukste dat het iedere keer weer anders is. Je kunt al honderd keer op dezelfde plek zijn geweest, maar iedere keer is het weer anders. Iedere keer blijft een momentopname. Natuurlijk is dat stuk koraal min of meer hetzelfde, maar het leven erom heen is iedere keer weer anders. Ook zijn de omstandigheden natuurlijk niet altijd gelijk.
Het is altijd weer fascinerend en spannend wat je zult tegenkomen en nooit hetzelfde.
En het gaat ook nooit vervelen, want waar je in het begin vooral de grotere dingen ziet, ga je naarmate je langer bezig bent, steeds meer kleine dingen zien. Er gaat dan een totaal nieuwe wereld weer voor je open.

Het mooiste van hier duiken in Noord-Sulawesi is de enorme diversiteit die er is, de hoge kwaliteit van de koralen en vissen rijkdom en het gemak en bereikbaarheid. Wij hebben voor de deur van ons resort een mooi huisrif waar je zo het water in kan en heel makkelijk al enorm veel kunt zien.

Met de boot kunnen we nog veel meer plekken bereiken. Wat ook bijzonder is, is dat vrijwel alle duikplaatsen ook uitstekend geschikt zijn om te snorkelen. Bij ons op de boot zitten duikers en snorkelaars ook door elkaar heen.  De omstandigheden zijn over het algemeen eenvoudig. En snorkelaars zien vaak dezelfde dingen als de duikers die onder hun zitten.

Soortenrijkdom
De soortenrijkdom is gigantisch!
Hoe zijn de condities om te duiken in Noord-Sulawesi?
Klimaat

Manado heeft een tropisch klimaat. Dat wil zeggen warm en vochtig. De gemiddelde maximum temperatuur is 34 graden Celsius  en de minimum temperatuur 20 graden Celsius. 
De temperatuur van het zeewater varieert van 27 graden tot 29 graden Celsius. Aan de de oppervlakte, dichtbij het rif, kan het tot boven de 30 graden Celsius oplopen.

Er zijn twee seizoenen, namelijk “het droge” en “het natte” seizoen. In het natte seizoen, van november tot april, brengt noordwesten wind wat koelere lucht en kan het stevig regen met af en toe een ruwe zee. Van mei tot oktober komt de wind uit het zuidwesten en is het droger. Omdat we zo dichtbij de evenaar liggen hebben we geen last van orkanen en cyclonen.

Het zicht is tussen de 15 tot 35 meter. Meer of minder zicht komt voor, maar is in zijn algemeenheid een uitzondering.

Landschap en kust

Het landschap van Noord Sulawesi is erg groen en heuvelachtig. Overal zie je diepe ravijnen vulkaantoppen en mooie vergezichten. In Tomohon zit je al snel op zo’n 1000 meter boven de zeespiegel.

De kustlijn is grillig en zijn vaak klifachtig en rotsig, maar er zijn ook prachtige stranden te vinden. Maar het is niet langs de hele kustlijn zoals in Nederland en de stranden zijn ook veel minder breed. Wat ook opvalt is dat veel stranden zwart zand hebben. Dat komt van de vele vulkanische activiteit in Noord Sulawesi. Maar er zijn ook prachtige witte stranden die door koraalzand zijn ontstaan.

Stromingen

Stromingen zijn normaal in het Bunaken park en hoewel soms sterk, zijn ze over het algemeen vrij mild. Vanwege de complexe geografie in combinatie met zeer diep water (meer dan twee kilometer) zijn stromingen erg moeilijk te voorspellen. Wanneer we sterke stroming verwachten gaan we daar waarschijnlijk niet duiken en zoeken een andere stek. Beginners hoeven niet bang te zijn want er zijn ook duikstekken met zo goed als geen stroming.

Vuistregel is dat we altijd met de stroming meeduiken. De boot volgt aan de oppervlakte en je hoeft als snorkelaar dus niet terug te zwemmen om weer op de boot te komen.
Duiken is mogelijk het hele jaar. De wateren rond Manado zijn gewoonlijk erg rustig en een vlakke zee is vrij normaal voor ons. Golven zijn zelden hoger dan een meter. In de periode  van december tot februari, als de westenwind begint te waaien kunnen er dagen zijn dat de boot niet uit kan varen door het slechte weer. In dat geval wachten we tot de omstandigheden verbeteren (meestal binnen een paar dagen). Als het er echt slecht uit blijft zien kunnen we altijd besluiten om in de Straat van Lembeh te gaan duiken aan de andere kant van Noord-Sulawesi. Maar in al de jaren dat we hier zijn is dat nog nooit gebeurd.

Duiken in Noord-Sulawesi bij Lekuan
Duiken in Noord-Sulawesi bij Lekuan
Soorten duiken

De meeste duikplekken doen we met de boot, maar we kunnen ook duiken vanaf de kant bij onze pier en haven. Als we met de boot naar Bunaken Marine park gaan kunnen we altijd wel rustige plekken vinden die in de luwte liggen. Stromingen komen veel voor, maar zijn niet echt storend omdat je gewoon met de stroom mee kunt gaan.

De meeste duik- en snorkelplekken rond Bunaken zijn steile wanden. Er boven ligt een vrij lang plateau rif dat met laag water deels droog komt te liggen. Maar op de overgang van plateau naar wand is het prachtig snorkelen en duiken. De duikers kunnen natuurlijk eenvoudig dieper gaan en blijven deels langs de wand. Maar aan het eind van de duik kunnen zij ook prachtig “uitduiken” op die overgang.

Met een beetje ervaring en wellicht wat oefening en training, kunnen snorkelaar overigens ook vrij eenvoudig dieper gaan. Natuurlijk niet zo lang als duikers met een tank, maar 10 tot 20 meter is vrij snel te leren (freediving).

Verder zijn er ook riffen die meer glooiend zijn en dus niet direct stijl naar beneden gaan.
Want buiten de duik en snorkel plekken van het Bunaken marine park, hebben we veel plekken die officieel niet bij het marinepark horen, maar ook zeer mooi zijn. Dan komen we ook uit bij het zogenaamde “muck diving” uit. Bij muck diving lijkt het in eerste instantie alsof er niets te zien is. Er zijn geen spectaculaire koralen en het lijkt als een saaie zandvlakte. Maar als je beter kijkt, en dan helpen de gidsen zeer, dan zie je allerlei bijzondere dieren. Het is vergelijkbaar met waar de Lembeh Strait bekend om is geworden.

Soortenrijkdom

De soortenrijkdom is in ons gebied het grootst van wat er in de wereld te vinden is. Dat gebied heet de Koraal Driehoek en wij zitten er middenin. Van groot tot klein vind je in dit gebied de meeste soorten. Alleen aan koraalrif bouwende soorten hier zijn er al meer dan 600 en ook meer dan 2000 soorten koraalvissen.

Onderwater zie je heel veel koraal kleurenpracht en veel vissen. Zowel in zwermen als in individueel. Anemoonvissen, vlindervissen, napoleons, rode tonijnen en makrelen, vleermuisvissen, zwartpunt- en witpunt haaien, koraalduivels, bladvissen, sepia’s en octopussen. En dan hebben we het nog niet over de duizenden ander soorten van onderwaterleven zoals schildpadden, krabben, kreeften, sponzen, garnalen, naaktslakken etc. Het is echt te veel om op te noemen.

Tijdens de boottrip naar de duik- en snorkelstekken komen we vaak grote groepen dolfijnen en grienden tegen. En af en toe ook zelfs potvissen.

Duiken bij Tanjung Kopi
Duiken bij Tanjung Kopi
Wat vind jij de mooiste plekken om te duiken Noord-Sulawesi?
Tanjung Kopi

“Tanjung” betekent “kaap” en “Kopi” is “koffie”. We hebben het hier dus over “kaap koffie” – en geloof ons als we zeggen dat het sterke koffie kan zijn! Zo rustig als andere duikstekken zijn met stromingen, zo uitdagend is Tanjung Kopi. Normaal gesproken brengen we hier geen beginnende duikers heen en zeker niet op de eerste dag. Ondanks de vaak sterke stroming is het een geweldige duikstek en persoonlijk mijn favoriet. Dankzij de stroming, is de kans op spectaculaire observaties zeer groot. Er is natuurlijk nooit 100% garantie, maar ontmoetingen met indrukwekkende scholen van grootoog makrelen, barracuda en tonijn zijn sterk aanwezig. Haaien, schildpadden en roggen laten je spelenderwijs zien hoe je je echt zou moeten gedragen in serieuze stroming.

Lekuan 1, 2 en 3

Lekuan 1 is de eerste van één van de meest fascinerende steile wanden die Bunaken biedt. Zeer uitgestrekt, zodat het in 3 gedeeltes is verdeeld, maar naar onze mening hadden dat er ook wel 7 of 8 mogen zijn. Deze werkelijk “wereld klasse” duikstek heeft alle noodzakelijke ingrediënten in zich. Grote vissen als tonijn, makrelen en haaien bij Lekuan I. Schildpadden, roggen, napoleon baarzen bij Lekuan II. Grote scholen vleermuisvis en middennacht poon op Lekuan 3. Lipvissen, keizersvissen, dwarrelende scholen met vindervissen, doktersvissen, egel en pompoenvissen, u zoekt, Lekuan bezorgt het. Overhangende kliffen, grillige koraal formaties, spelonken, anemonen, zeewaaiers, veersterren en tonsponzen. Fantastisch snorkelen ook op het rifplateau met veel mogelijkheden voor de macrofotograaf!

pygmee zeepaardje
pygmee zeepaardje
Popooh 1 en 2

Popooh is waar we het zuidelijke gedeelte van het Natuurreservaat Bunaken binnen komen. Interessante stekken met veel zacht koraal en ook veel macro onderwaterleven. Het is één van de plekken je waarschijnlijk pigmee zeepaardjes kan zien. In het algemeen is de stroming fors als de getijden wisselen,  maar daar tussen in, is het rustig en kalm. Snorkelen en muck diving is ook mogelijk.

Circus Critter

28 jaar geleden toen Juud en ik, onze eerste duikschool opende in Tasik Ria, Manado, een aantal jaren voordat Lumbalumba Diving Resort werd gebouwd, was het nog echt pionieren. Wij waren op zoek naar nieuwe duikplekken. En zeker meer in de buurt van het resort waar we toen onze duikschool hadden. Voor cursussen was het belangrijk om een stukje ondiep en rustig water te hebben in de buurt van de duikschool, want het zwembad van het resort was nog niet af.

Juud maakte destijds veel duiken met de videocamera en struinde op die manier de riffen voor de deur af. Tijdens één van die duiken kwam ze uit op een prachtige witte zandvlakte afgewisseld met geweldige koraal formaties.Het bleek perfect om de beschut water duiken te maken voor beginners, maar ook om derde duiken te maken als we terug kwamen vanBunaken of voor een nachtduik.

Duiken in Noord-Sulawesi bij Circus Critter
Duiken in Noord-Sulawesi bij Circus Critter

Het zogenaamde “muck- en critterduiken”was toen ook langzaam maar zeker in opkomst
en wat zat er veel daar! Het begon met het ontdekken van gewone zeepaardjes. Daarna kwamen de spookfluitvissen, alle kleuren bladvissen, de hengelaarsvissen en blauwpunt Octopus. Onnoemelijk veel krabben en garnalen soorten en uiteindelijk vonden we ook het Pygmee zeepaardje (Bargibanti).

Voordat ik definitief in duikland was aanbeland heb ik vele jaren in het circus gewerkt.
Toen we destijds een naam moesten bedenken voor deze geweldige duikstek, werd het dus: “Circus Critter“. En voor ons is dat nog steeds de echte naam! Echter in het Engels staat “Circus” normaal gesproken achter de circusnaam. Omdat er veel internationale publiek hier komt wordt de naam vaak omgedraaid in “Critter Circus“. Maar veel maakt het natuurlijk niet uit. Het blijft een prachtige plek om te duiken en alle mogelijk prachtige ontdekkingen te doen.

Heb je tot slot nog wat tips voor de beginnende snorkelaar of duiker?

Als je besluit om met snorkelen te beginnen, zoek dan eerst contact met een duikwinkel of duikschool met een goede reputatie. Koop een goede duikbril, een goede snorkel en goede vinnen. Onze ervaring is dat je eigen spullen waar je aan gewend bent, en of waar je de tijd voor genomen hebt om over te besluiten, veel fijner zijn dan dat je huurapparatuur gebruikt op je vakantie. Vaak is daar niet veel keus en heb je soms spullen die niet goed passen. Er is weinig meer vervelend dan een lekkend masker of slecht passende vinnen.

Vaak kun je de spullen tijdens een zwembad training ook wel uitproberen voordat je ze echt koopt. En eventueel kun je ook een dun wetsuit aanschaffen zodat je wat beter beschermd bent in het water. De temperatuur is meestal geen probleem hier, maar wel de zon. Ook al ben je met factor 50 waterproof ingesmeerd, dan nog kun je lelijk verbranden omdat je het amper merkt in het water.

Als je serieus wilt beginnen met duiken neem dan ook eerst contact op met een duikschool met goede reputatie. Wat voor soort organisatie het is maakt niet zoveel meer uit. Al die organisaties geven uitstekende opleidingen. Prijzen kunnen verschillen en als het erg goedkoop is zou je daar je vraagtekens bij kunnen zetten.

Over het algemeen is het belangrijk dat je voldoende training krijgt en daar heb je tijd voor nodig. Ga dus niet af op een slogan als: ‘Haal hier je duikbrevet in 2 of 3 dagen!” Dat klinkt verleidelijk en is daarom misschien ook goedkoper. Maar je hebt op termijn alleen je zelf er mee. Het kost gewoon tijd om de verschillende vaardigheden te leren en ook te begrijpen waarom je ze moet leren. In Nederland worden opleidingen vaak over een paar weekenden gegeven dus dan ben je er al langer mee bezig. Maar op tropische resorts is het vaak een paar dagen. Vijf dagen is dan echt minimaal als je helemaal vanaf het begin moet beginnen.

Wat er ook bestaat is dat je vooraf alle theorie thuis doet, inclusief een theoretisch examen.
Als je dat al klaar hebt dan hoef je op je vakantiebestemming alleen nog de praktijk te doen en dat kan dan vaak in een dag of 3 a 4. Dan win je dus wel tijd op je vakantie en is een aanrader.

Meer over Noord-Sulawesi, Manado en excursies
Hoe kom je er?

Als je nog niet in Indonesië bent, is de beste manier om Manado te bereiken via Singapore.
 Dit is mogelijk met SCOOT airlines. Het normale schema van SCOOT is vier rechtstreekse vluchten per week van Singapore naar Manado op maandag, woensdag, vrijdag en zaterdag. In drukke periodes komt er soms een vijfde vlucht bij.
 Aangezien SCOOT een dochter is van Singapore Airlines, kunt je het beste met Singapore Airlines naar Singapore reizen. Het ticket naar Manado is dan veel goedkoper. Vanuit bijna elk westers en Aziatisch land zijn er dagelijks vluchten naar Singapore. Maar je kunt natuurlijk ook met andere luchtvaartmaatschappijen naar Singapore.

Een andere manier om hier te komen is via Jakarta. Veel landen en luchtvaartmaatschappijen vliegen direct op Jakarta. Guaruda heeft prima directe vluchten vanaf Schiphol, Amsterdam en vandaar direct naar Manado. Een ander goed alternatief is om via Denpasar op Bali te vliegen. Vanaf vele internationale luchthavens zijn er vaak (goedkope) vluchten naar Denpasar. Vanaf Denpasar is het ook eenvoudig een lokale vlucht naar Manado te boeken. Of direct of via Makasar (Ujung Pandang).

Hoe kom je bij het resort?
Hoe kom je bij het resort?

Eenmaal aangekomen in Manado, is het ongeveer 1 tot 1,5 uur naar het resort. Afhankelijk van het verkeer.
 Als je verblijf 5 nachten of langer is, zijn de transfers van en naar de luchthaven inbegrepen in de kamerprijs en staat er een auto voor je klaar op de luchthaven. De chauffeur staat buiten bij de aankomsthal en draagt een bord met je naam erop.
 Als je minder lang blijft, kunnen we altijd een auto en chauffeur voor je regelen. Alternatief is om een taxi te nemen. Ze zijn volop beschikbaar op de luchthaven en weten ons te vinden!

Manado

Manado is de hoofdstad van Noord-Sulawesi en met haar ongeveer 600.000 inwoners meer dan een middelgrote stad. Met aan de ene kant de Celebes Zee (met het Bunaken Marine Park) en aan de andere kant prachtig groen begroeide hooglanden en uitstekende vulkaan toppen, biedt Manado ook één van de meest welvarende en spectaculaire aangezichten die in Indonesië te vinden zijn.

In Manado is vrijwel alles te krijgen. Er zijn veel hele moderne shopping malls, maar ook nog veel oude traditionele kleine winkeltjes. En heel veel plekken om te eten, want Mandonesen houden daar erg van! Manado zelf is verder niet een hele bijzondere stad wat betreft mooie bouwwerken. Veel historische gebouwen zijn er niet. Deels is dit door een stevige aardbeving gekomen die rond 1860 veel schade bracht. De wederopbouw door koloniaal Nederland is snel en efficiënt gedaan en moest vooral praktisch zijn. Het eerste dat in Manado opvalt zijn de vele kerken. Van het vliegveld tot ons resort kun je er meer dan 100 tellen!

Het Minahasa district

Het Minahasa district vormt het achterland van Manado en herbergt zeer vruchtbare gronden. De cultivatie van kokosnoot, kruidnagel en nootmuskaat heeft in het verleden grote rijkdom gebracht in Manado en de Minahasa. Geen wonder dat in de koloniale tijd, Nederland in Manado, een strategisch en belangrijk fort had. Helaas is er van het fort nu niets meer over.

Wij organiseren een tour door dit gebied. We gaan dan naar de top van een vulkaan, bezoeken heetwaterbronnen, je ziet lokale ambachten als pottenbakken en houten huizenbouw. Maar ook gaan we naar de markt van Tomohon. Daar zie je veel landbouw gewassen, van pinda’s tot kool en van kruidnagel tot nootmuskaat. Lunch hebben we bij het meer van Tondano.

Het regenwoud van Tangkoko

Het regenwoud van Tangkoko ligt aan de andere kant van Noord-Sulawesi, in de buurt van Bitung. We gaan er heen met de auto in ongeveer 2 uur. Hoe laat we er heen gaan hangt een beetje af van wat je wilt zien. Om te voorkomen dat het wildleven te veel verstoord raakt door bezoekers, zijn er bepaalde blokken waarin je naar binnen kunt. In het algemeen is in de middag het beste tijdstip om te gaan. Dit is omdat één van de grote attracties, het Tarsius aapje oftewel Spookdiertje, zich vaak pas tegen schemer laat zien.

Eenmaal in Tangkoko, hebben we eerst lunch. Vaak zit hier al een groep van zwarte Makaken. Na de lunch trekken we het woud in tot schemer. Andere interessante dieren zijn bijvoorbeeld neushoorn vogels en kuskus beer. Verder zijn er prachtige grote bomen en is er veel andere interessante vegetatie te zien. We zijn om een uur of 6 weer terug.

Wildwatervaren

De meest populaire route is de Nimanga trip. Deze trip wordt niet door ons georganiseerd, maar een bedrijf dat daarin is gespecialiseerd. Rond 9 uur in de morgen word je opgepikt met een auto en een uur later zit je in de boot. De hele trip duurt ongeveer 6 uur waarvan 3 uur op het water. De 9 km lange riviertocht gaat door prachtige landschappen en heeft een paar spectaculaire stroomversnellingen. Ook goede kansen om zwarte makaak apen te zien en veel verschillende soorten ijsvogels.

Meer informatie over de tours en excursies van LumbaLumba Resort.

Boek een groepsrondreis Sulawesi bij Sawadee!

Trimvest kopen – de beste modellen

Iedereen die over zijn eigen duikmateriaal wilt beschikken zal vroeg of laat een trimvest kopen. In dit artikel gaan we in op de aspecten waar je op moet letten als je een trimvest gaat kopen en zetten we de beste trimvesten voor je op een rij . Elders op de website kun je meer lezen over het trimvest en trimmen. Hier lees je uit welke onderdelen een trimvest bestaat, welke soorten trimvesten er zijn en wat trimmen is.

Een trimvest kopen - je hebt keuze uit verschillende modellen
Een trimvest kopen – je hebt keuze uit verschillende modellen
Wat kost een trimvest?

De prijzen van een trimvest beginnen vanaf 200 euro en lopen op tot  900 euro voor de meer professionele modellen. Begin je met duiken en weet je nog niet of je het vaak gaat doen, huur dan eerst een trimvest,  ga voor een tweedehands trimvest of koop een goed instapmodel (bijvoorbeeld de Cressi Start BCD).  Ben je al een geoefende duiker en weet je redelijk goed wat je wilt en wat je zoekt dan kun je overwegen om een professioneel trimvest te kopen.

Trimvest kopen – waar moet je op letten?

Het eerst wat je jezelf moet afvragen als je een trimvest wilt kopen is waar je hem voor wilt gebruiken? Waar ga je veelal duiken? Ga je duiken in warm water of in koud water? Dit heeft namelijk gevolgen voor het hefvermogen van het trimvest dat je zoekt (in koud water heb je meer hefvermogen nodig!). Gebruik je hem in combinatie met een droogpak of een wetsuit? Het passen van trimvest met je duikpak aan is zeker aan te raden. Kijk ook altijd naar de maattabel van de fabrikant.  Wil je het trimvest meenemen op reis? Ga dan voor een licht en opvouwbaar trimvest.

Naast de pasvorm en hefvermogen is het bedieningsgemak een belangrijk aspect. Kun je overal makkelijk bij en is de werking voor jou prettig en logisch. Hoe werkt de inflator, kun je lood integreren en zitten er voldoende D-ringen en zakken aan en in het vest?

Koop je een trimvest online, let er dan op dat je het artikel na het passen kunt retourneren (knip dus niet gelijk alle labels eraf…).

De beste trimvesten voor de recreatieve duiker

Update augustus 2022

Wat is het beste trimvest? Die vraag is lastig te beantwoorden. Iedereen zal zo zijn eigen persoonlijke voorkeuren hebben. Ook het draagcomfort hangt af van de lichaamsbouw. Echter, er zijn op diverse websites trimvesten getest en beoordeeld. SnorkelenDuiken selecteerde de beste reguliere modellen die online te bestellen zijn bij DiveInn en Bol.com in de onderstaande lijst (prijs van laag naar hoog).

Cressi Start Trimvest
Cressi Start BCD – ca 185 euro bij DiveInn

Interview Onderwaterfotografie Ron Offermans

Voor de mensen die u nog niet kennen, wie is Ron Offermans?
Ron Offermans
Ron Offermans

Ik ben al ruim 30 jaar zelfstandig fotograaf met een fotostudio in Amsterdam. Ik werk voor grote bedrijven zoals de ABN AMRO, Waternet en diverse kleinere bedrijfjes. In 1990 ben ik toevallig met de duiksport in aanraking gekomen tijdens mijn huwelijksreis op de Malediven. Inmiddels heb ik een kleine 2000 duiken gemaakt over de hele wereld.

Wanneer en waarom besloot u te beginnen met onderwaterfotografie?

Omdat ik fotograaf ben nam ik al tijdens mijn zesde duik een camera mee onderwater. Veel te snel natuurlijk, omdat ik het duiken zelf nog totaal niet onder de knie had. Dat was nog met een analoge camera in een min of meer waterdichte plastic zak. De resultaten waren ook nog niet om over naar huis te schijven, maar ik was al wel meteen heel erg gefascineerd.

Aan welke foto(‘s) bewaart u speciale herinneringen of vindt u heel bijzonder?

Er zijn twee foto’s die mij na aan het hart liggen. Eén foto is van een Kathaai in de Oosterschelde. Niet omdat het een geweldige foto is, maar omdat het zo bijzonder was dat ik die daar tegenkwam. Het is bij mijn weten de enige foto van deze soort in Nederland gemaakt.

Kathaai in Oosterschelde - Foto Ron Offermans
Kathaai in de Oosterschelde – Foto Ron Offermans

De andere foto is van een Fuut onderwater net op het moment dat hij een visje op de bodem vangt. Deze foto is voor mij bijzonder omdat er een hele voorbereiding aan vooraf is gegaan. Het was mijn plan om deze foto te maken en dat is mij dan ook uiteindelijk gelukt en dat gaf veel voldoening.

Fuut vangt vis - Foto Ron Offermans
Fuut vangt vis – Foto Ron Offermans
Wat maakt onderwaterfotografie anders dan “fotografie op het droge” qua techniek?

Op de eerste plaats kun je jezelf onderwater driedimensionaal verplaatsen. Dat geeft veel meer mogelijkheden. Aan de andere kant wordt je weer erg beperkt door het matige zicht.  Zelfs in helder tropisch water is 30 meter toch wel het maximale. Ook het licht wordt door het water erg tegengehouden en verspreid. Hierdoor heb je minder contrast en de rode en gele golflengten dringen minder goed door in het water zodat al snel onder het wateroppervlak alleen maar blauw licht overblijft.

Wat verandert er bijvoorbeeld qua compositie, licht en techniek?

Compositie is universeel. Ook onderwater streeft elke onderwaterfotograaf ernaar een mooi opgebouwd beeld te maken. Wat licht betreft wordt er veel meer dan andere vormen van natuurfotografie gebruik gemaakt van flitslicht. De meeste onderwaterfotografie sets bestaan uit twee of soms wel drie flitsers. Die kunnen ook nog uitgerust zijn met snoots of dome diffusers. Wat dat betreft lijken onderwaterfotografen meer op studio fotografen.

Bubble Coral Shrimp
De Bubble Coral Shrimp leeft op blaasjes koraal; Foto Ron Offermans
Fotografeert u ook wel eens tijdens het snorkelen? Wat maakt fotograferen tijdens snorkelen anders dan fotograferen bij duiken?

Er zijn omstandigheden waarbij het niet handig is of zelfs niet toegestaan is om perslucht te gebruiken. Het uitblazen van lucht onderwater maakt namelijk erg veel herrie. Sommige dieren zijn daarom veel beter benaderbaar al je snorkelt. Ook als het heel ondiep is kun je jezelf veel beter verplaatsen zonder die grote flessen op je rug. Bij sommige georganiseerde tripjes naar bijvoorbeeld walvissen of walvishaaien mag er geen perslucht worden gebruikt om de dieren niet te veel te verstoren.

Welk materiaal heeft een beginnende onderwaterfotograaf, naast “het handboek digitale onderwaterfotografie”, minimaal nodig?

Tegenwoordig is het heel eenvoudig om met een betrekkelijk kleine goedkope digitale camera al heel mooie foto’s te maken. Zeker als je niet te diep gaat zodat je nog geen flitsers nodig hebt.

Waar moet je bij het kopen van een digitale onderwatercamera, behalve het feit dat hij waterdicht is, goed op letten?

Belangrijk is dat de camera over een behoorlijke groothoek beschikt en een macrostand heeft. Groothoek en macro zijn de twee belangrijkste vormen van onderwaterfotografie. Als je door wilt groeien is het handig dat veel functies handmatig zijn in te stellen. Als je meer kennis krijgt over onderwaterfotografie zal je merken dat automatische functies onderwater minder goed werken en handmatige aanpassingen nodig zijn.

Een Hengelaarsvis - Foto Ron Offermans Onderwaterfotografie
Een Hengelaarsvis – Foto Ron Offermans
Hebt u zelf een aantal favoriete duikbestemmingen / locaties?

Duiken in Noordelijke regio’s zoals Schotland en Noorwegen vind ik leuker dan tropisch water omdat het verrassender is. Daarbuiten blijft Nederland ook nog heel erg leuk. Ook daar word ik nog steeds verrast.

Welke tips zou u tot slot beginnende onderwaterfotografen nog meer mee willen geven?

Kijk veel naar onderwaterfoto’s in boeken, bladen en website. Bezoek workshops en cursussen. Verdiep je in onderwaterbiologie zodat je dieren en hun gedrag herkent. Hierdoor weet je waar je het beste bepaalde dieren kunt vinden en hoe je ze moet benaderen.

Ron Offermans - Onderwaterfotografie
Ron Offermans

Ron Offermans werd in 2010 Nederlands Kampioen onderwaterfotografie. Hij heeft het ” Handboek digitale onderwaterfotografie” geschreven.  Daarnaast publiceert hij regelmatig artikelen over onderwaterfotografie en worden zijn foto’s wereldwijd gepubliceerd. Ron Offermans heeft een eigen website (klik op onderwater om zijn werk als onderwaterfotograaf te bekijken).

Bij veel duikorganisatie kun je een specialisatie onderwaterfotografie volgen.

Beste duikresorts in Egypte

Als duiker heb je vast wel eens een duikvakantie in Egypte overwogen. De koraalriffen langs de Egyptische kust behoren tot de mooiste van de hele wereld. Ongelofelijke kleuren en een enorme soortenrijkdom. Van walvishaaien, tot schildpadden, van koraalduivels tot clownvissen. Bovendien is het water warm (21 tot 30 graden Celsius) en helder. Het zicht is soms meer dan 50 meter! Je kunt er het hele jaar door duiken en er zijn ook op ieder niveau verschillende soorten duiken te maken. Wil je je duikbrevet halen of een wrakduik doen? Een kantduik maken of nachtduiken? Het is allemaal mogelijk… en dat op nog geen 7 uur vliegen vanaf Amsterdam.

Duikresorts in Egypte
Duikresorts in Egypte: luxe en ontspanning!

Duiken en snorkelen in Egypte is een fantastische belevenis. Langs de Egyptische kust vind je van noord naar zuid de populaire badplaatsen Dahab (Golf van Aqaba), Sharm El-Sheikh, Hurghada, Safaga en Marsa Alam. In al deze plaatsen vind je goede duikvoorzieningen, restaurants en resorts.

SnorkelenDuiken zet de beste duikresorts in Egypte voor je op een rij. De resorts zijn geselecteerd op basis van goede recensies op internet (Tui, Booking.com en Zoover), de aanwezigheid van een duikschool en de duikfaciliteiten. Bovendien bieden alle resorts genoeg luxe en mogelijkheden indien je een dagje niet wilt duiken…Wij wensen je alvast veel plezier tijdens je duikvakantie in Egypte!

De beste duikresorts in Egypte op een rij

Duikresorts Dahab (Golf van Aqaba)

Dahab Paradise website resort

Tui: 8,8
Booking.com: 9,0
Zoover: 9,0

Duikresorts Sharm El-Sheikh

Stella Di Mare Beach Hotel & Spa website resort

Tui: 9,2
Booking.com: 8,4
Zoover: 9,0

Rixos Sharm El Sheikh website resort

Tui: 9,6
Booking.com 8,9
Zoover: 8,7

Four Seasons Resort website resort

Booking.com: 9,2
Zoover: 9,2

Duikresorts Hurghada

Jaz Makadina website resort

Tui: 9,6
Booking.com: 9,3
Zoover: 8,7

ROBINSON Club Soma Bay website resort

Tui: 9,3
Booking.com: 9,1
Zoover: 8,5

Duikresorts Safaga

Baron Palace Resort website resort

Tui: 9,4
Booking.com: 8,7
Zoover: 9,2

MAGIC LIFE Kalawy Imperial website resort

Tui: 9,2
Zoover: 9,3

Duikresorts Marsa Alam

Jaz Dar El Madina website resort

Tui: 9,4
Booking.com: 9,5
Zoover: 9,3

Iberotel Coraya Beach website resort

Tui: 9,3
Booking.com: 9,1
Zoover: 9,3

Duiken in België

Dion D'Hoop
Dion D’Hoop

Als je aan duiken denkt, dan denk je misschien niet direct aan België. Toch biedt België volop mogelijkheden om van de duiksport te genieten. SnorkelenDuiken.nl sprak met Dion D‘Hoop, voorzitter van de Belgische duikfederatie VVW-Duiken (Vlaamse Vereniging voor Watersport) over duiken in België. Dion duikt zelf al vanaf 1978 en is in het bezit van het brevet Master Instructor 3* en is instructeur in verschillende specialty’s zoals ijsduiken en droogpakduiken. Tevens zetelt hij als kernlid bij de Commissie Opleiding waar de duikopleidingen en vorming van instructeurs uitgestippeld wordt.

Dag Dion, is VVW-Duiken de Vlaamse NOB?

VVW-duiken kan je inderdaad beschouwen als de NOB (Nederlandse Onderwatersport Bond), maar dan in het klein. Wij werken samen met de NOB voor wat betreft de uitwisseling van ideeën en het gebruik van hun cursusboeken die zeer aantrekkelijk en goed gedocumenteerd zijn.

VVW-duiken is een duikfederatie die voornamelijk duikclubs uit het Vlaanderen huisvest. In totaal bestaat VVW-Duiken uit 31 verenigingen met een 1200 leden. Het doel van de vereniging is uiteraard de mensen de kans bieden om op een veilige manier de duiksport aan te leren en te beoefenen. Ieder jaar houdt VVW-duiken een federatieduik in Nederland (Grevelingen) waar alle leden van alle niveau’s voor uitgenodigd worden. Naast de jaarlijkse federatieduik houdt VVW-duiken ook ieder jaar “een zeestage”, in Niolon (Zuid-Frankrijk). Hier worden toekomstige instructeurs gevormd. Enkele maanden hiervoor houden we ook een stage ter voorbereiding op de eigenlijke stage in Frankrijk. Deze worden doorgaans georganiseerd in het Zilvermeer (Mol).

Zoetwaterzakpijpjes in Put van Ekeren
Zoetwaterzakpijpjes in  “de Put van Ekeren”
Zijn er nog andere koepelorganisaties voor duiken in België?

In België heb je als grootste federatie het “NELOS” die net als VVW-duiken Vlaamstalige duikclubs herbergt. Naast NELOS heb je het “LIFRAS” die als tegenhanger van NELOS de Franstalige clubs herbergt. Uiteindelijk zijn NELOS en LIFRAS en VVW ondergebracht onder dezelfde koepel, genaamd “BEFOS”. Toch behoudt iedere federatie zijn eigen identiteit.

Het verschil in opleiding tussen de federaties is dat de filosofie en bepaalde accenten in de opleiding anders liggen, maar uiteindelijk hebben allen hetzelfde doel…..op een veilige manier leren duiken en de duiksport beoefenen.

Kun je wat vertellen over de opleidingen binnen de VVW-Duiken?

De brevettenboom van VVW-duiken bestaat van laag naar hoog uit:

Jeugdopleiding:
• Bellenbrevet
• Trimbrevet
• Scubadoo brevet

Volwassenenopleiding:
• D(uiker) 1 of D(uiker) 1* brevet
• D2 of 2* brevet
• D3 of 3* brevet
• D4 of 4* brevet

• Assistent Instructeur of 1* Ass. Instr.
• Instructeur 2*
• Instructeur 2* – Instructor Trainer
• Instructeur 3* – Master Instructor (Docent)

Je bepaalt zelf de snelheid waarmee je het brevet behaalt. Wanneer je intensief, veel tijd en energie in je opleiding steekt, kan je in relatief korte termijn een brevet behalen. Het is een continue opbouwen van vaardigheden.

Een opleiding bestaat uit drie gedeelten. Een theoretische gedeelte die doorgaans gegeven wordt in een leslokaal. Tegelijkertijd worden er praktische vaardigheden aangeleerd in het zwembad om tenslotte de vaardigheden verder te verfijnen in open water. De uiteindelijke doelstelling is al de aangeleerde vaardigheden te kunnen aantonen in open water. Nadat je deze drie modules dus met succes hebt doorlopen wordt je brevet gehomologeerd.

Vanaf Duiker 3* kan je je inschrijven om deel te nemen aan een “Instructeur Kwalificatie Proef”. Wanneer je daarin slaagt staat de deur open voor de verdere Instructeursopleiding.

Duiken in België (L’Eau D’Heure)
Duiken in België bij de Barrage d’Eau D’Heure
Is België eigenlijk een duikland?

Ik schat dat er in België ongeveer 20.000 duikers zijn. In een klein landje is dat best veel.
Qua faciliteiten denk ik dat de duikclubs ruim verdeeld zijn over het hele land. Er zijn ook genoeg duikplekken, de Noordzee, de ondergelopen steengroeves (vooral in Wallonië) en de zoetwaterplassen (Vlaanderen en Wallonië).

In België kan je ook aan grotduiken doen, maar dat is een gesloten wereld. Je krijgt daar enkel toegang en informatie over wanneer je echt een opleiding grotduiken hebt gedaan. Dit is begrijpelijk gezien de speciale vaardigheden die je daarvoor moet aanleren.

Hoe zijn de condities over het algemeen om te duiken in België?

Tja, we hebben hier in België uiteraard geen tropisch klimaat. Het kan er koud of warm zijn, regen en wind of geen van beide. Kortom, een typisch lage landenklimaat. Het bodemtype is in de steengroeves een mengeling van rotsblokken, grind of zand. Het bodemtype in de binnenmeren bestaat hoofdzakelijk uit zand. Met golven en stroming hoef je hier in België geen rekening te houden, tenzij je op de Noordzee gaat duiken. Alle binnenwateren beschikken over het algemeen over goede in- en uitstapmogelijkheden.

In België kun je ook duiken in (oude) steengroeven. Kun je daar wat meer over vertellen?
Zoetwaterspons in de Put van Ekeren
Zoetwaterspons in de Put van Ekeren

Ik schat dat er in België een 15-tal steengroeven bestaan waar je mag en kan duiken. Er zijn er meer maar daar mag niet meer gedoken worden. Menige groeve werd gesloten uit veiligheidsoverwegingen, meestal na dodelijke duikongevallen. Duiken in steengroeven houdt immers enkele gevaren in. Globaal genomen zijn steengroeven “zeer” diep en is het er donker. Bijkomend, zowel in de zomer en winter is het water er ook nog eens zeer koud. Ook dient men rekening te houden met menig obstakel, zoals ijzeren baren, losliggende rotsblokken en achtergebleven werktuigen.

Maar wie een goede opleiding heeft genoten en rekening houdt met deze omstandigheden kan mooie en veilige duiken in steengroeven maken. Steengroeven staan er namelijk bekend om het grote arsenaal aan zoetwatervissen dat ze herbergen. Je vindt er steur, zeelt, karper, voorn, snoek, snoekbaars, gewone baarsjes, paling, zoetwaterkreeft, zoetwatermossel en verschillende soorten zoetwaterplanten en zoetwatersponzen. Een waar aquarium dus….

Wat vind jij de mooiste plekken om te duiken in België?

Van de steengroeven kies ik “de Barges” in Doornik, “La Gombe” nabij Luik en “Vodelée” tussen Philippeville en Givet. Deze drie steengroeves hebben tamelijk helder water, dus goede zichtbaarheid en herbergen een variëteit aan flora en fauna.

steengroeve La Gombe
Duiken in België in de steengroeve La Gombe

Als zoetwaterput kies ik de “Barrage d’Eau d’Heure”, nabij Philippeville en de “Put van Ekeren” nabij Antwerpen. Barrage d’Eau d’Heure is een merenstelsel die dient voor de stroomvoorziening in de regio. Men kan duiken in het bovenste meer. Verschillende attributen zijn afgezonken als curiositeit, zoals een bus en een helikopter. Het is er rijk aan vis, vooral snoek en snoekbaars. Soms komt men er ook wel forel tegen. De Put van Ekeren blinkt uit door zijn verscheidenheid aan flora en fauna. Teveel om op te noemen. Daarnaast hebben ze er ook een reeks beelden in geplaatst. In beide duikplaatsen is de zichtbaarheid zeer goed door het heldere water. Beide zijn ook zeer geschikt om naartoe te gaan met beginnende duikers.

Luchtfoto van het stuwmeer L’Eau D’Heure
Luchtfoto van het stuwmeer L’Eau D’Heure
Hebben je tot slot nog wat tips voor de beginnende duiker?

Volhouden, genieten, maar vooral ook zorg dragen voor deze al dan niet “natuurlijke” rijkdommen, zodat ook de komende generaties er evenveel plezier aan zullen beleven.

Nuttige links:

VVW-Duiken Website

BEFOS (Belgische Duikfederatie)

Informatie over duiklocaties in België:

Domein Muisbroek of Put van Ekeren
Barrage d’Eau d’Heure
Barges
Vodelée
La Gombe

IDD duikopleiding Waterman Dive Center

Henk van Wanrooy
Henk van Wanrooy

Henk van Wanrooy is managing director bij het Waterman Dive Center in Tilburg. Het Waterman Dive Center heeft een duikwinkel, een duikschool en een duikvereniging. Henk duikt al 26 jaar en heeft al meer dan 5000 duiken gedaan. Hij is een IDD Master Diver Instructor en volgt momenteel de opleiding van IDD Course Director. Henk duikt meestal in recreatieve uitrusting, conform de IDD standaarden.

Dag Henk, wat zijn jouw favoriete duikplekken in Nederland en waarom?

De Baars in Tilburg. Deze locatie is voor mij maar 10 minuten rijden en dus prettig om opleidingen te kunnen geven. Dit is zeker niet enige reden. Deze plas is rijk aan leven en historie. Er zijn namelijk in het verleden diverse bekende gesloopte gebouwen gestort in de Baars om deze put te dempen.  Dit is dus niet gelukt. Het gestorte puin geeft de Baars zijn unieke uitstraling onder water. Het zorgt er ook voor dat het zicht vaak erg goed is.
Ik schat gemiddeld 7 a 8 meter zicht. Het is er dan ook ideaal om er te snorkelen en te duiken, voor zowel de beginnende duiker of snorkelaar, als voor de ervaren duiker.

De Baars Nederland
Duiken bij de Baars in Nederland
Wat zijn jouw favoriete duikplekken in het buitenland en waarom?

De diverse steengroeven in België. Ik houd van de uitdaging.  Ik vind het belangrijk om goed op de hoogte te zijn en mijn ervaring en kennis continu te vergroten door de lat steeds hoger te leggen. Deze steengroeven zijn dan ook perfecte plekken om dit te kunnen doen.

Leden van het Waterman duikteam in actie
Leden van het Waterman duikteam in actie
Moet ik lid zijn van de vereniging om een IDD duikopleiding te volgen bij jullie?

Nee, je hoeft geen lid te zijn van het Waterman Dive Team om een opleiding te volgen of materialen aan te schaffen. Het heeft wel vele voordelen om lid te zijn. Het Waterman Dive Team bestaat uit een groep fanatieke gedisciplineerde duikers. Er worden vele duiken door het Waterman Dive Team georganiseerd voor zowel beginners als gevorderde duikers en snorkelaars. En niet te vergeten de vaste korting op de duik- en snorkelmaterialen.

Jullie bieden duikopleidingen aan volgens het IDD programma. Waarom hebben jullie destijds voor IDD gekozen?

We hebben gekozen voor IDD omdat je naar onze mening met deze opleidingen ook echt iets leert buiten een maskertje klaren en ademen onder water. Sommige organisaties kiezen er voor om in twee of drie dagen een complete cursus te kunnen en mogen geven. Dit is volgens de IDD eigenlijk niet mogelijk. Alle benodigde informatie zal de revue passeren, maar je mist bij deze andere organisaties de tijd om alle kennis je eigen te maken.

Dit resulteert dat mensen uitsluitend bijvoorbeeld op een vakantiebestemming een paar duiken gaan maken en hebben vaak het uittrimmen boven de bodem niet onder controle. Dit kan vervolgens weer leiden tot het beschadigen van het koraal en onderwater leven. Met een beetje meer tijd en aandacht, kan de cursist de informatie beter eigen maken. Alle duikers en duikorganisaties zouden hier baat bij hebben. Zeg nu zelf, wie wil er nog gaan duiken als er niets meer te zien is onderwater om dat alles stuk gedoken is?

cursusaanbod en opleidingschema van de IDD
Het cursusaanbod en opleidingschema van de IDD
Wat zijn de verschillen (volgens jou) tussen andere duikopleidingen zoals Padi en SSI?

De IDD duikopleiding is ISO 9001 gecertificeerd. Het verschil zit hem in de diepte van de informatie die je tijdens je cursus leert en de tijd die je krijgt om de stof echt eigen te maken, dus meer cursus voor het zelfde geld. Dit betekend dat IDD / IADS duikers meer jaren blijven duiken althans dat is mijn ervaring. Alle brevetten van IDD en IADS worden overigens ook wereldwijd erkend.

Wat is het verschil tussen IDD en de IADS?

Qua lesstof is het helemaal hetzelfde. Je betaalt bij beiden een lidmaatschap waarin je gelijk verzekerd bent. Het verschil zit in de organisatorische kant, waarbij de IDD van een duikschool uitgaat en de IADS van een duikvereniging.  De brevetten hebben trouwens een andere naam.

Daarnaast biedt Waterman Dive Center ook een snorkelcursus aan. Kun je hier wat meer over vertellen?

Je leert allerlei snorkeltechnieken zoals masker en snorkel klaren, hoekduiken en rechtstandig afdalen en veilig snorkelduiken en nog veel meer.  Je leert hoe je op een juiste manier met de natuur om gaat.  De cursus wordt gegeven in het zwembad of in het buitenwater en bestaat uit 3 sessies. De kosten bedragen 115 euro per persoon met IDD brevet aanvraag en 80 euro zonder IDD brevet aanvraag.

Hebben je tot slot nog wat tips voor de beginnende duiker?

Maak na het behalen van je Open Water Diver brevet zo spoedig mogelijk ongveer 40 duiken. Hiermee zorg je dat je vaardigheden snel op pijl zijn.

Duik zo veel mogelijk met een duiker die ruim meer ervaring heeft dan jij zelf.
Hierdoor leer jezelf ook meer en sneller.

Ga er niet van uit wanneer je een basis duikopleiding wil gaan volgen dat overal dezelfde opleiding krijgt. Verdiep je hier goed  in.

Duik altijd binnen je limieten en de standaarden van jouw organisatie.

Duikvaker 2015

Op zaterdag 31 januari en zondag 1 februari wordt al weer de 23e editie van Duikvaker gehouden. Duikvaker is de beurs voor sportduikers in Nederland en wordt door ongeveer 10.000 duikliefhebbers bezocht. Net als voorgaande jaren wordt de beurs weer gehouden in de Expo in Houten (vlakbij de A27). In drie hallen vind je de nieuwste duikmaterialen, duikreizen, duikscholen en informatie over opleidingen, foto- en filmpresentaties én een groot waterbassin.

sfeerimpressie van de Duikvaker beurs
Een sfeerimpressie van de Duikvaker beurs

Het programma op zaterdag en zondag bestaat onder meer uit presentaties van diverse duikscholen en duikorganisaties. Ook is er op die dagen een speciaal programma over wrakduiken. Daarnaast zijn er thematafels te bezichtigen waar informatie over tal van onderwerpen te vinden is, zoals onderwaterfotografie en -video, duikveiligheid en aansprakelijkheid, duiken in de Malediven en freediven. Ook het speciale programma van het magazine Duiken is de moeite waard om te bezoeken.

Op de website van Duikvaker vindt u onder meer de halindeling, de deelnemers, het programma en u kunt er uw tickets bestellen.

Locatie Duikvaker

Expo Houten
Meidoornkade 24
3992 AE Houten
Tel: 030 6349100
Email: info@expohouten.nl

Openingstijden Bezoekers

Zaterdag van 10.00 uur – 18.00 uur en zondag van 10.00 uur – 17.00 uur